İç yakan sadece yer değiştirmek değildir, yer değiştirmenin nedeni iç yakar daha çok. Eğer bir gaddarlık mevzubahisse o gaddarlığı savaşın meydanında bizzat tanık olan anlatıcıdan dinleriz. Lakin felaketlere dair edilmiş tüm sözleri, yakılmış tüm ağıtları, yazılmış tüm mektupları ve şiirleri bir araya getirsek “felaketin” tarihini yazmaya gücümüz ve zamanımız yetmez.
Geçmişi tarihin, iktidarından ve tahakkümünden kurtarmaya, onu özgürleştirmeye hem mecbur hem mahkumuz. Kafkasya’da yaşananları “kendi dilinde” dinlemeye, aktarmaya ve yazmaya muhtacız. Bazen bir şiirle, saklanan bir eşyayla, tek bir kare fotoğrafla… Seni doğduğun topraklardan men eden savaşın acımasız varlığı hem kişisel hem de kolektif imgelerle zuhur ediyor. Tanıklık edenler ve tanıklığı devralanlar yaşanan felaketin, cezalandırılmamış ya da adalet ile cezalandırılamayacak bir suç olduğunu içten içe biliyor ve felaketin her zaman hakikati aştığını hissediyor.
Felaketin fay hattının üzerinden sıçrayabilenler ve sıçrayamayanlar var. Hayatta kalanlar ve hayatı elinden alınanlar. Denizi “aşarak” sürüldüğü başka bir coğrafyada kendi varoluşunun, halkın kayıp yarısına işaret etmesi ve bu kaybı kendisi evreni terk edene dek kucağında taşıması ve kaybın kundağını bir sonraki nesle emanet etmesi… Geçmişte yaşanan felaket, hakikati de aşar zamanı da aşar. Ve bu ayrılığın kederi dindirilemez olandır.
Felaketleri anlatılaştırmanın, temsilin imkansızlığını ve nafile oluşunu akılda tutarak unutma kültürüne karşı anımsamaya hakkımız var. Büyük ve eril olanın altında ezildiğimiz tarih anlatıları değil, büyük ayrılık acılarıyla baş etme gücünden umutlanarak ve üreterek hayatta kalanların zamana karşı dirençli anlatılarını kurmak mümkün. Düşünün ki bir köyler ülkesinin tüm sakinleri, zamana yayılan bir trajedinin özneleri olarak tüm dünyaya yayılmak zorunda olsun. Yaşamla bağını kendine özgü, bir yuvada inşa etmiş onca insanı tek bir cins kumaştan sayıp tek bir sürgün mintanı dikilebilir mi? Bize yüzbinlerce anlatıdan oluşan bir tarih simülasyonu yaratmaktan başka türlüsü gerek. Kendi sesimizden duyabileceğimiz sorular gerek. Denef Huvaj, bu soruları ağır bir geçmişin yükünü hem sırtına alarak hem de insanı yerinden kıpırdatmayan ağırlığından silkinerek yapıyor. Sürgünün gölgesi bir halkın üzerindeyken nasıl yaşar, o yaşamdan yeni hayatı ve geleceği nasıl kurar ya da kurabilir mi? İpuçlarını nasıl birleştirir ve hamuru dayanışma olan hayali bir halat örebilir? Sanatçı, denizi karşısına alarak hem “bu tarafta” (Karaçalılık, Balıklıdere, Muratlar) hem “o tarafta” (Maykop, Panahes, Afıpsıp) bir yolculuğa çıkar. Denizin bir yanında bir halkın neşesini, dansını, gülleri öpüşünü ve insan sıcağını diğer yanında doğayı, dağları, kuşları, iklimi, çocukluk hatıralarını ve kayıplarını düşünerek hayali bir ipe fotoğraflarını mandallar. Kıyısı denizin iki öte ucu olanların gelecek ile geçmişi birbirine bulanır. Berrak olan ise yası tutulmayanlar için kara denize sorulandır: kuşaklarla kayıpların ayrılık acısı bir gün dinecek mi?
Denef Huvaj, bizzat tanık olmadığı bir kıyametin, bir buçuk asır sonrasında, fotoğrafları aracılığıyla şimdideki izlerini kendi bakışından makinesinden dökerek görsel bir anlatı sunuyor. Bu görsel hikaye, yolculuğun olasılıklarından doğan, izleyicinin tahayyülü ışığında zihninde uyanan sahnelere kapısını açık bırakıyor. Ve bugünün hakikatinin salına binip suda bıraktığı izin sahibi, geri dönüşü olmayan bir yolculuğu yeniden düşünmeye davet ediyor. Bir nevi görüntünün şiirini ya da gözün romanını yazıyor. Sahici duyguların yuvası portreler, yetişemediği bir vedanın koparılmış gülü, Kafkasya ve Anadolu’nun ruhunun birbirine karıştığı peyzajlar ve zamanda yolculuk yapan bir tren. Karadenizin zıt karalarında aynı bitkiler yetişiyor halbuki… Bu fotoğraflar doğadan uzak kentin plastik tadından uzak, yoksunluklarıyla taşranın ruhunu el çabukluğuyla önümüze birer fal gibi açıyor ama artık kötücül bir kehanet olmayacak…
Bu coğrafyada en çok da “olacakla öleceğe çare bulunmaz” derler. Bu söz adeta kaderi ve kederi kabullenebilmenin bir sloganı gibidir. Fakat geçmişte yaşanan bir felaketin kefareti ya da zaman aşımı da yoktur. İnsanlığa karşı işlenen bir suçun, bir halkın geleceğini yok etme teşebbüsünün zaman aşımı olamaz. Bu yüzden Huvaj, bu sergi de geçmeyen geçmişin, bu zamanda anlamına yeniden bakmak ve sürgünü bireysel kerterizlerden yola çıkarak düşünmek için naif ve içten bir dokunuş sergiliyor. Aynı zamanda melankolik ya da nostaljik bir anımsayış yerine hayatın içinden, şimdiden ve olduğu yerin gerçekliğinden söz söyleyen bir konumdan, megafona konuşmadan herkesin kendi payına düşen tanıklığına eşlik edecek fotoğraflarla bir yol arkadaşlığını öneriyor. Büyük bir fotoğraf havuzundan kendi bakışıyla süzülmüş ama kendi içinde yeterli ve küçük bir seçkiyle bizi buluşturuyor. Nefessiz bırakmadan, fotoğraflara boğmadan kendi ritmimizi bulmamıza müsaade ediyor. Bu sergi, bir sanatçının fotoğraf makinesiyle çıktığı dört yıla yayılan yolculuklarından hareketle Çerkes sürgününü konu alıyor. Merhemi olmayan bir yuva özleminin dilini ve coğrafyasını arıyor.
-----
Гур зыгъэстырэр ч1ып1э зэблэпхьуным изакъоп, ч1ып1эр убгынэным иушъхьагъу ары. Жьалымагъэр, зэуап1эм 1утэу ар зинэрылъэгъугъэм къы1отэжьэу зэхэтэхы. Ау мэхьэджагъэм фэгъахьыгъэу гущы1э мыухыжьэу, гъыбзэу, усэу, тхыгъэу щы1эр зэк1э зэфэтхьасыгъэк1и «жьалымагъэм ык1уач1э» ттхыжьынэу к1оч1эгъу тыфэхъунэп, уахьтэ икъунэп.
Тихьишъэу къызэтынэк1ыгъэр, ащ итетыгъо ык1и иунашъохэм ак1эрытщын, шъхьафитэу ар хьужьыным тыдэлээжьэныр типшъэрылъ.
Кавказым пэк1эк1ыгъэхэм «ежь ыбзэк1э» тядэ1ун, алъыдгъэ 1эсын, ттхыжьынэу къытпыщылъ. Ар зэм зы усэк1э,зэм зы пкъыгъо гъэш1уагъэк1э, е зы сурэт техыгъэк1э...
Тятежъхэм яч1ыгухэр тэзгъэбгынагъэ заом ишьобжьхэр ц1ыф пэпчь ежь ышъхьак1э зехэш1эх ык1и зэгупшысэгъухэми ар зэдагощы. Зэо мэхьаджэр зынэгу ч1эк1ыгъэхэм, ахэм къак1эхъуахьыгъэхэм ар зэрамгъмысырэр, зэрамгъэпщынэрэр у1агъэу гук1э псэк1э къыздырахьак1ы, мысагъэр хыем зэретек1оэрэр къагурэ1о, мэгумэк1ых. Жьалымагъэм ц1фыр ч1ыгоу зтетыр ыльэгу к1ехы. Псэоу къэнагъэхэр Хым «зэпыращыхэщ» зыщыхэхэс ч1ыгум ыпсэ фэбэнэжьын фаеу ч1ып1э щырегъэуцо, лъэпкъым инахьыбэр хегъэк1одэжьы, ищы1эныгъэ гугъэ мыухыжьым хэтэу рехы, гъыбзэр кушъэ орэдэу къыч1эхъуахьырэ л1эужхэм къафегъанэ... Блэк1ыгъэм ихьазаб мыт1эк1ыжьэу тынэгу ч1эк1ыгъэм зэфагъэри, уахьтэри пхэнджэу зэпырегъазэ. Ык1и а пхэнджым зэпэ1апчьэу тызэриш1ыгъэр зыгъэтэрэзыжьын к1уач1э щы1эп.
Жьалымагъэр к1э1отык1ыжьым, тынэгу къык1эдгъэуцожьы зэпыт зыхъук1э ахэм яш1уагъэ къызэрэмык1ожьыщтыр тшымыгъупшэу, тигушъхьалэжьыгъэ бай зытедгъэк1эн фае. Иныгъэр, лъэшыгъэр тихьишъэ илъэуж хьылъэхэм зядгъэц1ыц1ыныр арэп, ащ к1ач1эу и1эр ти1эубытып1эу гугъэ лъагэк1э уахьтэм тыпхырык1ызэ неущэрэ мафэм тыфэбэнэныр ары. Чылэ-къуаджэ пчьагъэхэмк1э гъэпсыгъэ хэкушхом иц1ыфхэр уахьтэм ижьыхьарзэ зэрилъасэхи, дунаим зэрэтырипхьагъэхэр. Зищы1эныгъэ къызтек1ыгъэ ч1ыгум ыпсахьыгъэ ц1ыф къабзэ къызэрык1о мин пчьагъэхэм, а зы шъом хэш1ык1ыгъэ джанэ зыщалъэн фае зэрхъугъэхэр гуры1огъуаеба? Хьишъэ,1отэжь зэхэщахьыгъэм дахагъэдэ1оным ыпэу, тэ тимакъэк1э зэхэгъэуцуагъэ упч1эхэр тищык1агъэх.
Хъуажъ Дэнэф, блэк1ыгъэм ихьылъэ ык1ыб илъэу, ц1ыфыр хэзгъэщэн зылъэк1ыщт хьылъэхэр зэритэкъок1ыхэзэ, а упч1эхэр къегъэуцух. Хэхэс щы1ак1эр ихьылъэу лъэпкъым тельэу сыд фэдэ псэук1э и1эн лъэк1ыщта, щы1эк1ак1э ыгъэпсыныр фэук1ок1ына?
Хэк1ып1эхэр зэпигъащэхэм,зыпч зыпчэгъур ищхэпсэу игугъэ къыхьын ылъэк1ына? Сурэт техыр Хым к1эрысэу «мы лъэныкъом»(Карачалык, Балыклыдере, Муратлар) адырабгъу (Мыекъуапэ, Пэнэхэс, Афыпсып) гук1э къащек1уахьы. Зым щы1эу адырэм щелъэгъух илъэпкъэгъухэр, ягуш1уагъо, ягумэк1, якъашъохэр, къэгъагъэхэм ямэ1эш1оу зы1уащэрэр ык1и ц1ыфхэм яфабэ зэхиш1эзэ, зым щы1эу адырэм дэбыбэ ич1ыопс, икъушъхьахэр,бзыухэр, ор, жьыр, исабыигъор игукъэк1ыжьхэр, ш1ок1одыгъэхэр ынэгу ч1эк1ыжьых. Къок1ып1эм плъэмэ инеущэ, къохьап1эм плъэм иблэк1ыгъэ ынъэгу къыч1эуцо. Зы лъэныкъом зыплъэк1э ш1уш1эм емыпц1ыжь ш1оигъоу, адырабгъум плъэмэ амгъэежьыгъэ хьадэхэм ялажьэ къегъэшэнычьэ. Ит1ани зык1эрыс Хы Ш1уц1эм еупч1ы: Л1эуж пчьагъэу бгъэк1одыгъэм ялэжьэ имаш1о чьэкъожьыщта?
Хьуажъ Дэнэф, ынэк1э ымылъэгъугъэ лъэхьэнэ жьалымыр псэк1э зэхеш1э, л1эш1эгъурэ ныкъорэ зытеш1эгъэ жьы корэныр исурэт техык1э тапашъхьэ къырегъэуцо, къытфе1уатэ. Хьадрыхэ гъогум зэхищахьыгъэу, цыпэ зимы1э хьишъэр непэ тинэплъэгъу къырегъэуцо, тигупшысэхэм пчьэ къафзе1охы. Ык1и непэ пэш1орыгъэш1ым шьыпкъагъэ къыхелъхьа, хэкум гъэзэжьыныр зигу имылъым ыгу, ихэку к1о(жьы) нэу къызэк1егъаблэ. Сурэттехым исурэтхэмк1э усэ е нэм и роман ытхыгъэу плъытэ хъущт. Гузэхаш1эр зинабгъо нэрылъэгъухэр (сурэтхэр) аужырэ 1апл1эу зэрамыщэк1ыжьы гъэм пачыгъэ къэгъагъэх, Кавказымрэ Анатолиерэ псэк1э зэзыпхырэ сурэт к1эрак1эх ык1и уахьтэр зезыщэрэ мэш1окух. Ащ фэдэ къэгъагъэхэр Хы Ш1уц1э ушъохэми къа1ок1эх...
Мы сурэт ттехыгъэхэр ч1ыоп къабзэм пэчыжьэ къалэм хьашъо стрымэу дихырэм хэмыхьау, къоджэ псэук1э къызэрык1ор джэнчыдзы папк1эу ош1эдэмыш1эу тапашъхьэ къырегъэуцо, ау ахэр джы гъэщыналъэхэп...
Мы хэгъэгум «къэхъущтымрэ хьадэгъумрэ хэк1ып1э» щыря1эп а1о нахьыжьхэм. Мы гущы1эхэр насыпымрэ насыпынчьагъэмрэ къэзы1отэрэ гущы1эх. Арэу щытми блэк1ыгъэм хьазабэу щызек1уагъэр зыпщыныжьыни уахьтэу теш1агъэри зэфэдэх, зыгъэтэрэзыжьышъун щы1эп. Ц1ыф ц1ык1ум ыпашъхьэ ч1эпхьэджагъэрэ, жьалымагъэрэ щызехьаныр, лъэпкъы гъэк1одыныр уахьтэм ылъэсышъущтэп. Хъуажъ Дэнэф гу лъэсыгъэ къабзэк1э, мыхэр къыдилъытэзэ, къэгъэлъэгъонымк1э мыхьок1ыгъэ уахьтэу блэк1ыгъэм, непэрэ нэплъэгъумк1э тыфзерегъэплъэ к1ыжьы ык1и ныбжьырэ атэжъ ч1ыгур егъэзыгъэк1э зэрагъэбгынагъэхэм тырягъогогъоу тадегъэушы. Ит1анэ гупшысэгъуаем тыхэмыхьау, къызэтынэк1ыгъэ л1эш1эгъум тыхэтэу, непэ зэрэщытым фэдэу щы1эныгъэм тырыгъуазэу, джэрпэджэжь нэпц1ым тык1эмыдэ1ук1эу, нэбгырэ пэпчь тефэрэр ыш1энэу сурэтхэмк1э гъуазэ къытфэхъу, гъогу къытегъэлъэгъу. Исурэт ттехыгъэхэр хыорэым фэдэх, ау ежь инэплъэгъу къыридзагъэу ыгъэуцугъэ дунэец1ык1ум тэри тыщзэ1ук1энхэу амал къытеты.
Жьы къабзэм тыхэтым фэдэу, тыкъамыкъузэу, сурэт техыгъэхэм гухахъо ахэдгъотэнэу фиты тыкъеш1ы.
Къэгъэлъэгъоным илъэсипл1ы 1оф диш1агъ ык1и Черкесхэр яхэку къызэрэрафыгъэхэр къе1уатэ Хъуажъ Дэнэф.
Зиу1агъэ мык1ыжьыгъэ ич1ыгу, ибзэ илажьэ, 1эзэгъу ыгъотыжьыным щэгугъу.
